Digitale bestormingen

De bestorming van het Capitool is uniek – in de VS. Maar dergelijke gebeurtenissen zijn in onze recente geschiedenis vaker voorgekomen. De beelden deden mij denken aan de Arabische Lente in 2010-2011. In beide gevallen spelen social media een cruciale rol in de bestorming. Maar ook zijn er twee belangrijke verschillen: tijdens de Arabische Lente gebruikte men social media om zichzelf te organiseren tégen de macht van een dictator. In de VS gebruikt de president social media om menigtes op te hitsen, en hoopt hij zo democratische besluiten naast zich neer te kunnen leggen. Maar de gebruikte technologieën verschillen op een cruciale manier: er is onbewust meer geleund op AI.

De gebeurtenissen van 6 januari laten namelijk zien dat slimme algoritmes ook zonder deepfakes voor gevaar kunnen zorgen.  De basis van dit gevaar ligt in de recommendation systems, waar Arjen Lubach een item over maakte. Na drie kliks kwam hij uit op complottheorieën, en noemde het een fabeltjesfuik. Die fuik zorgt voor een andere realiteit bij sommige mensen. We zagen chaos en dreiging, en had niet veel gescheeld, of er was een coup.

Sommige landen zetten trollen in, waarmee ze de publieke opinie proberen te sturen. Dit is bijvoorbeeld gedaan door Rusland rondom MH17, zo blijkt uit een recent promotieonderzoek. Volgens The Great Hack deed Cambridge Analytica dit ook, hoewel er ook twijfels er zijn over het effect hiervan.  Het doel van de trollen zijn om te misleiden en te maskeren, en vaak hebben het effect een maatschappij te verdelen: verdeel en heers. Ik kan me goed voorstellen dat landen die belang hebben bij instabiliteit in Amerika, hebben overwogen om trollenfabrieken in te zetten. Gedeeltelijk vertrouwen trollen op algoritmes die bepalen wat goede berichten zijn (veel likes of reacties, bijvoorbeeld), en verder sturen de volumes de beeldvorming.

Trump vaart er wel bij. Hij heeft het voor elkaar gekregen dat een groep mensen niet meer in het nieuws geloven, maar hem als enige betrouwbare bron beschouwen. Vertel een leugen vaak genoeg, luid genoeg, en lang genoeg en het volk zal je gaan geloven, aldus Goebbels. Trump’s constante herhalen van claims over verkiezingsfraude, nepnieuws en de media die dit zogenaamd zouden verspreiden, wordt daarmee langzaamaan de waarheid – althans voor een deel van het volk. Het resultaat: Trump’s woorden worden geslikt als zoete koek door zijn achterban. Hij is één van hen, en weet als enige wat er speelt. En wordt weggekeken bij onwelgevallige berichten: als mensen het niet meer bevalt wat ze horen, kunnen ze simpelweg naar andere nieuwskanalen gaan luisteren die andere ‘feiten’ delen. Deze groep mensen verankert zich steeds verder in hun nieuwe ideologie.

Dit is het tegenovergestelde van de ontzuiling die we in Nederland in de jaren 60 en 70 hebben meegemaakt, waarin mensen vrijer werden en niet meer enkel iets kozen of deden omdat hun ideologische groep dat voorschreef. De oproepkraaiers van nu kennen één kant van het verhaal, of beschouwen dat althans voor waar, doordat ze dieper en dieper gaan geloven in een bepaald wereldbeeld. Die ideologie willen ze zelfs met geweld verdedigen. In zeker zin lijkt dit op de kruistochten uit de middeleeuwen, waarbij gepoogd werd om mensen met een ander wereldbeeld, de ongelovigen, te verdrijven.

In de Arabische lente probeerden de dictators de demonstranten te ontregelen en te stoppen. De beste manier daarvoor is het platleggen van de communicatie. Althans, dat dachten ze. In Egypte werd het internet geblokkeerd en plat gelegd. Het resultaat was dat demonstranten geen contact meer konden leggen met elkaar en ongeruste familieleden. Mensen hadden thuis minder afleiding. Het was mede de aanleiding dat er uiteindelijk veel meer mensen de straat op gingen, in plaats van minder – ook al had slechts veertig procent van de mensen internettoegang. Twee weken later werd de druk te groot en ontvluchtte Mubarak zijn paleis.

Trump zal over twee weken ‘zijn’ paleis verlaten, het Witte Huis. Het is zeer onwaarschijnlijk dat het internet in de VS door de overheid zal worden platgelegd. Maar private actoren nemen nu actie met hetzelfde resultaat: het blokkeren van Trump’s social media accounts en het verwijderen van de groepen waarin deze oproerkraaiers communiceren. Zo wordt de angel uit de protesten gehaald, hoopt men. Maar omdat Trump nog steeds president is, blijft hij kunnen communiceren. Het is een paradox: hoe meer aandacht hij claimt, neemt en krijgt met zijn claims, hoe meer die worden gelegitimeerd. En hoe minder aandacht hij krijgt, hoe meer hij gelijk krijgt dat de media hem de mond snoeren. Hoe het ook zal gaan: Trump krijgt hoe dan ook gelijk – in de ogen van zijn achterban.

Trump laat een aantal dingen na: chaos, een woedende achterban en een gehavende democratie. De beveiliging van de inauguratie zal een enorme uitdaging worden. Maar als alles gaat zoals het merendeel van de wereld lijkt te hopen, is Biden straks de volgende president met Harris als vice-president. Behalve een lastige erfenis laat Trump ons na met drie vragen.

1. Aan welke informatie willen we onszelf blootstellen, zowel als maatschappij en individu? We zien wat de gevolgen kunnen zijn van een doorgeslagen digitale verzuiling met discutabele verhalen, die volgens de NOS ook naar Nederland overwaait.
2. Hoe kunnen we de digitale verzuiling en de mensen die hierin zijn geraakt helpen te ontzuilen? Volgens mij moeten we nadenken over de rol van sociale media en AI.
3. En tot slotte, hoe kunnen we voorkomen dat we een wig laten drijven in onze maatschappij? Daarmee staan we voor een grote uitdaging.

Waar in de Arabische Lente overheden de invloed van het internet wilden beperken, deden de grote social media platforms dit uiteindelijk op 6 januari. Maar het internet is niet alleen van overheden, grote social media platforms en de media. We begeven ons er allemaal op, en is daarmee van ons allemaal. Zonder de gebruikers zijn er geen grote platforms. Daarom moeten we denk ik ook kritisch kijken naar onze eigen rol. Welke verhalen lezen we en welke sturen we door aan anderen, waardoor we deze anderen weer beïnvloeden? Immers, wat je aandacht geeft dat groeit. Laten we ons afvragen wat we willen laten groeien.

Photo: Tyler Merbler – 2021 storming of the United States Capitol